بازی یک امر طبیعی است و همانند نفس کشیدن برای کودک ضرورت دارد. در سال های پیش از دبستان، بزرگ ترین سرگرمی و مشغله ی کودک بازی است و بعد از آن، اندک اندک از میزان آن کاسته شده و کارهای اساسی تر جای آن را می گیرد. کودک برای بازی کردن دلیل ندارد، اما به هر حال نمی تواند بازی نکند.

کودک یک موجود زنده است و هر موجود زنده ای، باید فعال باشد. بازی برای او، نوعی فعالیت و کار می باشد و بازی نکردن علامت بیماری و ناتوانی اوست. اسلام نیز به این نیاز طبیعی کودک توجه داشته و دستور می دهد او را آزاد بگذارند تا بازی کند.

حضرت صادق(ع) فرمود:

بچه ها را تا هفت سال آزاد بگذارید تا بازی کند.[١]

پیغمبر اکرم(ص) از کنار کودکانی عبور کرد که مشغول خاک بازی بودند. بعضی از اصحاب آنان را از بازی نهی کردند. پیغمبر فرمود: بگذارید بازی کنند. خاک چراگاه کودکان است.[٢]

بازی برای کودک، ورزش طبیعی است. عضلات او را تقویت می کند. هوش و قوای عقلانی او را به کار می اندازد و نیرو می بخشد. عواطف و احساسات اجتماعی کودک را بیدار ساخته و او را به سوی زندگی اجتماعی و قبول مسئولیت ها سوق می دهد.

روان شناسان در انگیزه ی اصلی بازی اختلاف نظر دارند و دراین باره، تحقیقاتی نموده اند که به حال ما چندان سودی ندارد. مسئله مهم این است که بتوانیم از این امر طبیعی، برای تعلیم و تربیت کودک و بهبود زندگی آینده اش استفاده نماییم. مربی مسئول نباید بازی را صرفاً یک سرگرمی بشمارد و این دوران حساس و پرارزش را ناچیز بداند. کودک در ضمن بازی، با جهان خارج آشنا می شود، حقایقی را درک می کند، راه کار کردن و احتراز از خطرها و همکاری و تعاون با دیگران و تمرین و کارآموزی مهارت ها را فرا می گیرد. در ضمن بازی های دسته جمعی، رعایت حقوق دیگران و قوانین اجتماعی را یاد می گیرد.

ویلیام استرن می نویسد:

بازی یک غریزه برای رشد و نمو استعدادها بوده و یا تمرین مقدماتی برای اعمال آتی می باشد.[٣]

آلکسی ماکسیموویچ گورکی می نویسد:

بازی راه کودکان به سوی جهان ادراک است. راهی که در آن زندگی می کنند و راهی که در آن عوض می شوند. کودکی که بازی می کند، نیاز به جست وخیزش را تأمین می کند. خود با خصوصیات اشیا آشنا می شود. بازی به کودک کمک می کند که آداب معاشرت را فرا گیرد. کودک در بازی آن چه را دیده است و آنچه را می داند، منعکس می کند و این احساس، او را عمیق تر می سازد و تصورات او را دقیق تر می کند. کودکان خانه می سازند، کارخانه درست می کنند، قطب شمال می روند، به فضا می روند، از مرزها دفاع می کنند، کمباین و قطار می رانند.

آنتون سمیونوویچ ماکارنو، مربی برجسته ی شوروی می گوید:

کودک در بازی هر طور باشد، وقتی بزرگ شد در کار هم همان گونه خواهد شد. زیرا در هر بازی خوب، قبل از هر چیز، کوشش کار و کوش فکر وجود دارد. بازی خوب شبیه کار خوب است. در بازی آشکارا احساسات و آرزوهای کودک ظاهر می شوند. به کودکانی که بازی می کنند بنگرید، ببینید چگونه در آن نقشی که برای خود انتخاب کرده اند واقعی هستند. احساسات کودک در بازی، احساسات واقعی و اصیل است و بزرگ ترها نباید هیچ وقت به آن ها بی اعتنا باشند.[٤]

دکتر جلالی می نویسد:

بازی، عبارت از تمایل موجود زنده برای رسیده کردن غرایز، قبل از آن که آن غرایز میدان عمل پیدا کنند، می باشد.[٥]

بنابراین، گرچه کودک در بازی کردن، کار متعارف و جدی انجام نمی دهد، اما در عین حال، بازی با کار تفاوت چندانی هم ندارد. در ضمن همین بازی هاست که علاقه ذاتی کودک و اخلاق و رفتار اجتماعی و انفرادی او شکل می گیرد و آینده اش را روشن می سازد.

اولیای اطفال چند دسته اند:

دسته ای اوّل، بازی کردن را نقص کودک و از علائم بی ادبی می شمارند. سعی می کنند کودک را تا حد توان، از بازی محروم سازند تا راحت و آرام در گوشه ای بنشیند.

دسته دوم، با بازی کردن بچه مخالفت ندارند و او را در بازی کردن آزاد می گذارند، اما در بازی های او دخالتی هم نمی نمایند. می گویند: بچه خود بهتر می داند چگونه و با چه چیزهایی بازی کند.

دسته ی سوم، هم برای بازی کودکان هدفی جز سرگرمی نمی شناسند و بدون توجه به نتیجه ی بازی ها برای کودک اسباب بازی می خرند. انواع و اقسام اسباب بازی های لوکس و غیر لوکس را خریده، در اختیارش قرار می دهند و منزلشان را به صورت یک مغازه ی اسباب بازی فروشی در می آورند. اما در بازی کودک اصلاً دخالت نمی کنند. او به میل خود بازی می کند. خراب می کند و دور می اندازد. می خندد و خوشحالی می کند و با آن اسباب بازی های لوکس، به کودکان دیگر فخرفروشی می کند.

دسته ی چهارم، نه تنها به بچه ها اجازه ی بازی می دهند، بلکه بر بازی های آنان کاملاً نظارت می کنند و اگر مشکلی به وجود آمد، دخالت می کنند و آن مشکل را حل می نمایند. آن ها به کودک فرصت نمی دهند تا در مشکلات، فکر و هوش خود را به کار اندازد و با ابتکار آن ها را حل کند. در این مورد، کودک نمی تواند از خود ابتکاری داشته باشد و شخصاً تصمیم بگیرد. بلکه تمام توجه و اتکایش به پدر و مادر است که به یاری اش بشتابند.

هیچ کدام از این چهار روش، پسندیده و سودمند نیست که برای تعلیم و تربیت کودک مفید و بی نقص باشد. هر یک نقص یا نقص هایی دارد.

بهترین روشی که یک مربی مسئول و آگاه می تواند انتخاب کند، این است که اوّلاً: کودک را کاملاً آزاد بگذارد تا به میل خود بازی کند. ثانیاً: برای بازی کردن او وسائل و اسباب بازی های لازم را فراهم سازد. ثالثاً: اسباب بازی ها را طوری انتخاب کند که بازی کردن با آن ها قوای فکری کودک را تقویت کند و از طرف دیگر، جنبه ی فنی داشته باشد و او را به کارهای مفید تشویق نماید و برای کار و فعالیت های اجتماعی آماده سازد. بسیاری از اسباب بازی ها جز اتلاف پول و وقت ثمری ندارد.

مثلاً اگر شما برای کودک خودتان یک ماشین یا قطار برقی یا یک خرس کوکی بخرید، او فقط یک تماشاگر صرف خواهد بود. تمام روز آن را به کار می اندازد، تماشا می کند، می خندد و دیگر هیچ. نه فکرش را به کار انداخته و نه چیزی یاد گرفته که در زندگی آینده به دردش بخورد. بهترین اسباب بازی ها، اسباب بازی های فنی و نیمه تمام است؛ مانند: جعبه ها و قطعات ساختمانی، تصویرهای بریده، وسائل خیاطی و گلدوزی، اسباب برق کشی و مکانیکی و نجاری و سایر فنون، اسباب و وسائل زراعت و درخت کاری، تراکتور و ماشین های کشاورزی، ماشین های کوچک نخ ریسی و پارچه بافی، وسائل نقاشی، الفبای مقطع، اسباب بازی های آموزشی، اسباب و وسائل بنّایی و به طور کلی، اسباب بازی های ارزان قیمتی که کودک در استفاده از آن ها دخالت داشته باشید و خلاقیّت به خرج دهد، تکمیل کند. بعد خراب سازد و دوباره از نو بنا کند و بدین وسیله، به تجربه و شناخت خود بیفزاید. این قبیل اسباب بازی ها قوای فکری کودک را تقویت می کند و به سوی کارها و فعالیت های مفید اجتماعی می کشاند و علاقه مند می سازد و او را سازنده و تولیدکننده بار می آورد، نه تماشاگر و مصرف کننده.

بعد از آن نوبت به راهنمایی می رسد. مربی خوب نمی تواند بازی های کودکان را نادیده بگیرد و بر آن نظارت نداشته باشد. نظارت بر بازی، نوعی تعلیم وتربیت است.

مربی آگاه و مسئول، بعد از این که اسباب بازی های مفید را در اختیار کودک قرار داد، او را آزاد می گذارد تا بازی کند و فکرش را به کار اندازد، اما غیر مستقیم بر بازی کردن او نظارت می کند و در مواقع لزوم، یاری اش می کند.

مثلاً اگر ماشین یا قطار برایش خریده، سئوال می کند ماشین و قطار به چه درد می خورد؟ کودک بعد از تأمل جواب می دهد برای حمل مسافر و بار. بعد از توجه به این مطلب، دیگر در کار کودک دخالت نمی کند و او خود به فکر می افتد که بار و مسافر حمل کند و اگر دراین باره نواقصی در کار بود و چیزهایی لازم داشت، آن ها را تهیه خواهد کرد.

اگر ماشین یا یکی از اسباب بازی ها عیب و نقص فنی پیدا کرد، نه خودتان عیبش را برطرف سازید و نه اسباب بازی تازه ای برایش بخرید، بلکه کودک را تشویق و راهنمایی کنید تا آن را تعمیر کند و عیبش را برطرف سازد و به طور کلی، در حل مشکلات دخالت مستقیم نداشته باشید، بلکه دراین باره کودک را به کار گیرید و او را راهنمایی کنید تا به خود اعتماد پیدا کند و ذوق و هنر خود را آشکار سازد.

اگر برای دختربچه ی خود عروسک می خرید، آن را کامل نخرید، بلکه تکمیل کردنش را از خود کودک بخواهید. اگر از دختربچه بپرسید، این عروسک چه چیزی لازم دارد؟ بعد از تأمل جواب می دهد: لباس می خواهد. آن گاه می توانید پارچه در اختیارش بگذارید تا برایش لباس تهیه کند. او هم با راهنمایی شما برای عروسکش لباس می دوزد. به او می پوشاند. لباس هایش را می شوید، به عروسک غذا می دهد، برایش غذا تهیه می کند، صورتش را می شوید، او را حمام می برد، می خواباند، بیدارش می کند، به مهمانی می برد، حرف زدن و ادب یادش می دهد و ... در این صورت، دختربچه با عروسک بازی می کند، اما بازی های سودمند و مفید و سازنده. آن گاه خواهید دید که کودکِ شما آن چه را دیده یا شنیده در مورد عروسکش انجام خواهد داد.

کودک یک مقلد است و بسیاری از کارها را از پدر، مادر، خواهر، برادر و دیگران تقلید می کند و انجام می دهد. اسباب بازی ها وقتی مفیداند که کودک با آن ها بازی کند و کار و هنر بیاموزد، نه این که فقط نگهداری کند و به حرکات آن ها بسنده کند و به کودکان دیگر تفاخر نماید. اسباب بازی ها باید جای مخصوص داشته باشند که بعد از اتمام بازی، در آن جا نهاده شوند و کودک مسئول نظافت، نظم و ترتیب آن ها باشد.

اسباب بازی ها نباید خیلی زیاد باشند که کودک سرگردان شود و نداند به کدام برسد و با آن بازی کند، بلکه به مقدار کافی باید اکتفا نمود. لازم نیست خیلی لوکس و گران قیمت باشند. خود بچه می تواند به وسیله ی کاغذ، مقوا، قوطی، تمبر و امثال این ها، اسباب بازی درست کند یا اسباب بازی های خریده شده را تکمیل نماید.

١. بازی های انفرادی که خود کودک به تنهایی می تواند انجام دهد؛

٢. بازی های اجتماعی که گروهی انجام می گیرد؛

٣. بازی های فکری که هوش و فکر را تقویت می کند؛

٤. بازی های ورزشی که جسم و عضلات را تقویت می گرداند؛

٥. بازی های تهاجمی و تدافعی که آن ها را با حمله و دفاع آشنا می سازد؛

٦. بازی های تعاونی که روح تعاون و همکاری را تقویت می نماید.

کودک ابتدا به بازی های انفرادی می پردازد. در این مرحله باید او را آزاد گذاشت که با اسباب بازی هایش مشغول باشد، البته باید مربی بر بازی های او نظارت داشته باشد و اسباب بازی هایی را برایش انتخاب کند که قوای فکری او را به کار اندازد و هوش و استعدادش را ارتقا بخشد و از طرف دیگر، جنبه ی فنی و تولیدی داشته باشد، تا او را به کارهای مفید اجتماعی علاقه مند سازد. گاهی کودک میل دارد یکی از اسباب بازی ها را از هم بپاشد و دوباره درست کند. در این کار باید به او آزادی داد، زیرا می خواهد آزمایش کند و جنبه های فنی آن را یاد بگیرد. البته اگر مشکلی برایش به وجود آمد، مربی باید راهنمایی اش کند.

مدتی بعد، کودک تا حدودی اجتماعی می شود و به بازی های گروهی علاقه پیدا می کند. وقتی مربی دید که کودک به اجتماع توجه نموده و به بازی های گروهی علاقه مند شده است، باید در این باره تشویقش نماید و اسباب و وسائل بازی های گروهی را برایش فراهم سازد تا گرایش اجتماعی کودک روز به روز بیش تر گردد. در این مرحله نیز مربی باید بر بازی های کودک نظارت داشته باشد و او را به سوی بازی های مفید اجتماعی راهنمایی کند.

شایع ترین بازی های دسته جمعی، فوتبال، والیبال و بسکتبال است. بیش تر بچه ها، چه در مدرسه و چه خارج از آن، اوقات بی کاری خود را با این بازی ها می گذرانند.

این بازی ها گرچه از لحاظ ورزش و تقویت عضلات سودمنداند، اما متأسفانه عیب بزرگی هم دارند. عیبشان این است که خیلی تهاجمی اند. این گونه بازی ها خوی جنگ جویی و ستیزه گری را در کودکان پرورش می دهند. کودکانی که در این بازی ها شرکت می کنند، تمام توجهشان این است که بر رفقای خود، یعنی انسان های دیگر پیروز گردند و آن ها را مغلوب سازند و این، یکی از اخلاق زشت انسانی است. گرچه در این بازی ها همکاری هم هست، اما همکاری هم به منظور صف بندی در مقابل انسان های دیگر و غلبه بر آن هاست.

از این بازی ها بدتر، کشتی و بوکس است که نمونه ی کاملی از وحشی گری های انسان اوّلیه است. کاش این قبیل بازی ها اصلاً مرسوم نبود و در عوض، بازی هایی معمول بود که روح تعاون و همکاری های اجتماعی و بشر دوستی را در کودکان ما تقویت می کرد و آنان را به کارهای سودمند تولیدی علاقه مند می ساخت.

راسل در این باره می نویسد:

بشریت، امروزه خیلی بیش از سابق به پرورش فکر و اقدامات تعاونی که دشمن آن بیش تر طبیعت مادی است، احتیاج دارد نه عملیات رقابت آمیز و تزاحمی و هم چشمی که هر دو غالب و مغلوب آن بشر باشد.[٦]

متأسفانه اولیای امور نه تنها به این فکرها نیستند، بلکه دانسته یا ندانسته این قبیل بازی ها را بیش از حد ترویج می کنند و کودکان و جوانان عزیز ما را سرگرم می سازند.

کاش دست کم اولیای آگاه و مسئول دبستان ها و دبیرستان ها چاره ای می اندیشیدند و به وسیله ی کارشناسان دل سوز، بازی های سودمند اجتماعی را طرح می کردند و در کنار این گونه بازی ها می نهادند.

گفتنی است کودک به بازی نیاز دارد، اما مدت آن باید محدود باشد. مربی خوب و آگاه، دوران موقت بازی کودک را طوری ترتیب می دهد که خود به خود به فعالیت های اجتماعی و کارهای سودمند تولیدی علاقه مند گردد و در دوران دوم زندگی، بازی را رها کند و به کارهای جدی و سودمند بپردازد و اجازه نمی دهد که خوی بازی کردن و بیهودگی بر کودک غلبه کند و تا آخر عمر بازیگر بماند و تنها هنرش، همین بازی باشد و به خود ببالد که بهترین بازیگر است.

حضرت علی(ع) فرمود:

کسی که شیفته بازی باشد، سعادت مند نخواهد شد.[٧]

راسل دراین باره می نویسد:

عقیده ی مبنی بر این که مقیاس قیمت فرد، سوابق ورزشی اوست، نشانه ی عجز عمومی ماست که نمی توانیم درک کنیم که برای احاطه یافتن به دنیای تازه ی پیچیده و درهم، محتاج معرفت و تفکر هستیم.[٨]

یکی از مشکلاتی که در بازی های اجتماعی به وجود می آید، کدورت و دعوای بچه هاست. گاهی کودکان هم بازی، با یکدیگر نزاع می کنند. در این مورد لازم است اولیا فوراً دخالت کنند و آن ها را صلح و آشتی دهند و به بازی مشغول سازند و این عمل هم چندان دشوار نیست، زیرا عناد و کینه توزی هنوز در دل کودکان ریشه نکرده، از این رو، زود آشتی می کنند و رفیق می شوند.

اما بدبختی این جاست که گاهی کشمکش کودکان، به بزرگ ترها سرایت می کند و آنان که به اصطلاح عاقل اند، در مقابل هم صف می بندند.

هر پدر و مادری بدون تحقیق و این که حق را بشناسد، از کودک خود دفاع می کند و کار به دعوا و زد و خورد و گاهی کلانتری می رسد، در صورتی که این عمل، بدآموزی دارد و جنایت بزرگی در حق کودک است. او که این صحنه را می بیند، ملاحظه می کند که حق و حقیقت ارزشی ندارد و کسی به فکر پیدا کردن آن نیست و هر پدر و مادری، از روی تعصب از بچه ی خود دفاع می کند. چنین کودکی، تعصب های بی جا و حق کشی را عملاً از پدر و مادر یاد می گیرد و در اجتماع فردا، به کار خواهد بست.

خودآزمایی

١- فواید بازی برای کودک را بیان کنید.

٢- توضیح دهید اولیای اطفال در رابطه با بازی کردن آن ها به چند دسته تقسیم می شوند؟

٣- یکی از مشکلاتی که در بازی های اجتماعی به وجود می آید، چیست؟ وظیفه اولیا در رابطه با این مشکل چیست؟

پی نوشت ها

[١]. وسائل الشیعه، ج ٢١، ص ٤٧٣، باب استحباب ترک الصبی سبع سنین، ح ١: عن أبی‏عبدالله(ع): دَعْ ابنَکَ یلْعَبُ سَبْعَ سنین ... .

[٢]. هیثمى، مجمع الزوائد، ج ٨، ص ١٥٩، باب لعب الأولاد: عن سهل بن سعد، قال: مرَّ رسول‏الله صلّى الله علیه‏[ وآله‏] وسلّم، على صبیان وهم یلعبونَ بالتراب، فنَهاهُمْ بَعْضُ أصحابِ النبی، فقال: دَعْهُمُ؛ فإنَّ الترابَ ربیعُ الصبیانِ .

[٣]. روانشناسى کودک، ص ٣٣١.

[٤]. گرى گوروا، روان‏شناسى تجربى کودک، ترجمه ی محمّد تقى‏زاد، ص ١٣٠.

[٥]. روانشناسى کودک، ص ٣٣٢.

[٦]. برتراندراسل، در تربیت، ترجمه ی عباس شوقى، ص ١٢١.

[٧]. غرر الحکم، ص ٧٩٠: لا یفلِحُ مَنْ وَلَهَ باللعبِ واسْتَهْتَرَ باللهو والطربِ .

[٨]. راسل، همان، ص ١٢٢.

آیت الله ابراهیم امینی